کمبودهای تغذیه‌ای در طیور چالشی مهم برای رفاه حیوانات و سودآوری مزرعه محسوب می‌شود. سیستم‌های مدرن پرورش طیور، چه برای جوجه‌های گوشتی و چه مرغ‌های تخمگذار، نیازمند مدیریت دقیق تغذیه‌ای برای حمایت از رشد سریع، تولید بالای تخم‌مرغ و سلامت کلی هستند. کمبود ویتامین‌ها، مواد معدنی یا اسیدهای آمینه می‌تواند منجر به اختلالات فیزیولوژیکی متوالی شود که به صورت علائم بالینی خارجی و تغییرات پاتولوژیک داخلی ظاهر می‌شود. اهمیت این موضوع با افزایش شدت تولید طیور و تقاضای مصرف‌کنندگان برای رفاه حیوانات و کیفیت محصول افزایش یافته است. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که چگونه کمبودهای تحت بالینی – آنهایی که علائم آشکار ندارند – همچنان می‌توانند به طور قابل توجهی بر بازده تولید و عملکرد ایمنی تأثیر بگذارند (۱). علاوه بر این، سیستم‌های تولید مختلف (قفس در مقابل آزاد) و خطوط ژنتیکی متفاوت (جوجه‌های گوشتی در مقابل مرغ‌های تخمگذار) ممکن است نیازهای تغذیه‌ای و حساسیت متفاوتی به کمبودها داشته باشند (۲).
این مقاله به صورت سیستماتیک به موارد زیر می‌پردازد:
– علائم خارجی و داخلی کمبود ویتامین‌ها
– تظاهرات کمبود مواد معدنی
– پیامدهای عدم تعادل اسیدهای آمینه
– رویکردهای تشخیصی
– راهبردهای پیشگیری و درمان
– خلاصه‌های جدولی اطلاعات کلیدی برای مرجع سریع
کمبود ویتامین‌ها در طیور
ویتامین‌ها نقش‌های حیاتی در متابولیسم طیور ایفا می‌کنند و به عنوان کوآنزیم‌ها، آنتی‌اکسیدان‌ها و تنظیم‌کننده‌های بیان ژن عمل می‌کنند. کمبودها می‌تواند ناشی از عرضه ناکافی غذایی، ذخیره‌سازی نامناسب خوراک (منجر به تخریب ویتامین‌ها) یا افزایش نیاز در دوره‌های استرس ایجاد شود (۳)(۱).
کمبود ویتامین‌های محلول در چربی
کمبود ویتامین A:
ویتامین A برای حفظ یکپارچگی اپیتلیال، بینایی و عملکرد ایمنی ضروری است. علائم کمبود به تدریج با تخلیه ذخایر کبدی ظاهر می‌شود (۲-۵ ماه در بالغین) (۳).
کمبود ویتامین D3:
برای متابولیسم کلسیم و فسفر حیاتی است و کمبود آن عمدتاً بر رشد استخوان و کیفیت پوسته تخم‌مرغ تأثیر می‌گذارد.
کمبود ویتامین E:
این ویتامین آنتی‌اکسیدان سه سندرم کمبود اصلی در طیور دارد.
کمبود مواد معدنی در طیور
مواد معدنی عملکردهای ساختاری، آنزیمی و تنظیمی دارند. عدم تعادل‌ها اغلب با وضعیت ویتامین‌ها (مثلاً ویتامین D3 و کلسیم) در تعامل هستند (۵)(۶).
مواد معدنی اصلی
مواد معدنی اصلی شامل کلسیم، فسفر، سدیم، کلر و منیزیم هستند که برای عملکردهای ساختاری، فیزیولوژیکی و متابولیکی حیاتی‌اند. عدم تعادل یا کمبود هر یک از این مواد می‌تواند منجر به اختلالات رشد، ضعف پوسته تخم‌مرغ، کاهش اشتها و افت بازده تولیدی شود.
کلسیم (Calcium):
کلسیم مهم‌ترین ماده معدنی در بدن طیور است که حدود ۹۹٪ آن در استخوان‌ها و دندان‌ها وجود دارد. در مرغ‌های تخمگذار، کلسیم نقش کلیدی در تشکیل پوسته تخم‌مرغ دارد. کمبود آن باعث بروز نرمی استخوان (Rickets) در جوجه‌ها و پوسته‌های نازک یا بدون پوسته در مرغ‌های بالغ می‌شود. علائم دیگر شامل لنگش، بی‌حالی و کاهش اشتها است.
فسفر (Phosphorus):
فسفر با کلسیم همکاری نزدیکی دارد و برای تشکیل استخوان، تولید انرژی (ATP)، و متابولیسم اسیدهای نوکلئیک ضروری است. کمبود فسفر معمولاً با علائمی مشابه کمبود کلسیم ظاهر می‌شود، از جمله ضعف اسکلت، کاهش رشد و اشتها، و شکستگی‌های مکرر استخوانی. نسبت مناسب کلسیم به فسفر در جیره باید حدود ۲ به ۱ حفظ شود.
سدیم (Sodium) و کلر (Chlorine):
این دو عنصر نقش مهمی در تنظیم تعادل الکترولیتی، فشار اسمزی و انتقال عصبی دارند. کمبود آنها موجب کاهش مصرف خوراک، ضعف عمومی، تشنج و کاهش رشد می‌شود. منبع اصلی سدیم و کلر در جیره نمک طعام (NaCl) است که معمولاً در حد ۰/۳ تا ۰/۵ درصد جیره کفایت می‌کند.
منیزیم (Magnesium):
در فعال‌سازی بسیاری از سیستم‌های آنزیمی نقش دارد و برای عملکرد طبیعی عضلات و سیستم عصبی ضروری است. کمبود منیزیم منجر به بی‌قراری، لرزش عضلانی، تشنج و کاهش رشد می‌گردد.
مواد معدنی کمیاب
مواد معدنی کمیاب یا عناصر کم‌مقدار، اگرچه در مقادیر بسیار اندک مورد نیاز هستند، اما نقش‌های حیاتی در فعالیت‌های آنزیمی، رشد، ایمنی و تولید تخم‌مرغ دارند. مهم‌ترین آنها شامل روی، منگنز، مس، آهن، ید و سلنیوم است.
روی (Zinc):
عنصری ضروری برای عملکرد بیش از ۲۰۰ آنزیم است. در متابولیسم پروتئین‌ها، چربی‌ها و اسیدهای نوکلئیک نقش دارد. کمبود روی باعث ضخیم شدن پوست، پرریزی غیرطبیعی، کاهش رشد و بروز اختلال در تشکیل پوسته تخم‌مرغ می‌شود.
منگنز (Manganese):
برای رشد طبیعی استخوان‌ها، متابولیسم چربی‌ها و سنتز گلوکوزآمین اهمیت دارد. کمبود آن باعث بروز اختلالات اسکلتی مانند پری‌روزیس (Perosis) در جوجه‌ها و کاهش کیفیت پوسته تخم‌مرغ در مرغ‌های تخمگذار می‌گردد.
مس (Copper):
در تشکیل هموگلوبین، متابولیسم آهن و فعالیت آنزیم‌های اکسیداز شرکت دارد. کمبود مس موجب کم‌خونی، رنگ‌پریدگی تاج و ریش، شکنندگی استخوان و تغییر رنگ پرها (به‌ویژه در نژادهای تیره‌پر) می‌شود.
آهن (Iron):
برای ساخت هموگلوبین و انتقال اکسیژن حیاتی است. کمبود آن موجب کم‌خونی، رنگ‌پریدگی و ضعف عمومی می‌شود. مکمل‌سازی با سولفات آهن یا فریک کلراید معمولاً برای تأمین نیاز کافی است.
ید (Iodine):
برای سنتز هورمون‌های تیروئیدی ضروری است. کمبود ید منجر به بزرگ شدن غده تیروئید (گواتر)، کاهش متابولیسم پایه و افت تولید تخم‌مرغ می‌شود. استفاده از یدید پتاسیم یا یدات کلسیم در حد ۰/۳ تا ۰/۵ میلی‌گرم در کیلوگرم جیره کافی است.
سلنیوم (Selenium):
به‌همراه ویتامین E نقش آنتی‌اکسیدانی مهمی دارد و از آسیب اکسیداتیو سلول‌ها جلوگیری می‌کند. کمبود سلنیوم موجب بروز دیستروفی عضلانی (سندرم عضله سفید)، کاهش باروری و ضعف سیستم ایمنی می‌گردد. سطوح توصیه‌شده بین ۰/۱ تا ۰/۳ میلی‌گرم در کیلوگرم جیره است.
کمبود اسیدهای آمینه
اسیدهای آمینه، واحدهای سازنده پروتئین‌ها هستند و نقش بنیادی در رشد، تولید، ایمنی و بازسازی بافت‌ها در طیور دارند. در تغذیه علمی طیور، توازن دقیق اسیدهای آمینه بر اساس مفهوم «پروتئین ایده‌آل» (Ideal Protein) تنظیم می‌شود؛ به این معنا که نسبت هر اسید آمینه به لیزین به‌عنوان مرجع، باید حفظ گردد تا از تجمع یا کمبود جلوگیری شود.
کمبود هر یک از اسیدهای آمینه ضروری، منجر به کاهش سنتز پروتئین، رشد ناکافی و افت عملکرد تولیدی می‌شود. این کمبودها معمولاً با علائم عمومی مانند کاهش اشتها، افت وزن بدن، و کیفیت پایین پرها همراه هستند؛ با این حال، هر اسید آمینه علائم اختصاصی خود را دارد.
لیزین (Lysine):
یکی از مهم‌ترین اسیدهای آمینه محدودکننده در جیره‌های طیور است. برای رشد عضلات، تشکیل پر و تولید تخم‌مرغ ضروری است.
علائم کمبود: کاهش رشد سریع، افت کیفیت پرها، کاهش تولید تخم‌مرغ، و کاهش رنگدانه در زرده.
منابع غنی: پودر ماهی، کنجاله سویا، و مکمل لیزین هیدروکلراید.
متیونین (Methionine):
اولین اسید آمینه محدودکننده در بیشتر جیره‌های ذرت-سویا است. در سنتز پروتئین، متابولیسم چربی‌ها و عملکرد کبد نقش دارد.
علائم کمبود: پرهای خشن و شکننده، تجمع چربی در کبد، رشد آهسته و کاهش ضریب تبدیل خوراک.
منابع غنی: پودر ماهی، کنجاله کنجد، و مکمل متیونین سنتتیک (DL-Methionine).
ترئونین (Threonine):
در تشکیل موکوس روده و حفظ سلامت دستگاه گوارش نقش مهمی دارد.
علائم کمبود: کاهش اشتها، اسهال خفیف، کاهش کارایی جذب مواد مغذی و تضعیف ایمنی مخاطی.
منابع غنی: پودر گوشت و مکمل L-Threonine.
تریپتوفان (Tryptophan):
پیش‌ساز سروتونین است و بر رفتار، خواب و اشتهای پرنده تأثیر دارد.
علائم کمبود: بی‌قراری، پرکنی (Feather Pecking)، کاهش مصرف خوراک و افت تولید تخم‌مرغ.
منابع غنی: کنجاله سویا و مکمل L-Tryptophan.
آرژنین (Arginine):
در طیور به‌صورت اسید آمینه ضروری شناخته می‌شود، زیرا پرندگان توانایی سنتز اورنیتین از گلوتامات را ندارند. در رشد و عملکرد سیستم ایمنی مؤثر است.
علائم کمبود: کاهش رشد، ناهنجاری پرها، بزرگ‌شدن کبد و کلیه‌ها و افت باروری.
منابع غنی: کنجاله سویا، آرد بادام‌زمینی و پودر ماهی.
ایزولوسین، لوسین و والین (Branched Chain Amino Acids):
این سه اسید آمینه زنجیره‌جانبی شاخه‌دار در متابولیسم عضلات نقش دارند.
علائم کمبود: بی‌حالی، افت توده عضلانی، پرهای مات، و کاهش کارایی رشد.
منابع غنی: پروتئین‌های حیوانی، کنجاله سویا و ذرت.
فنیل‌آلانین و تیروزین:
در سنتز رنگدانه‌ها، هورمون‌های تیروئیدی و انتقال‌دهنده‌های عصبی دخیل‌اند.
علائم کمبود: رنگ‌پریدگی پرها، کاهش اشتها، و اختلال در رشد.
هیستیدین (Histidine):
برای رشد جوجه‌ها و تشکیل هموگلوبین ضروری است.
علائم کمبود: کاهش رشد، کم‌خونی و ضعف عمومی.
در مجموع، کمبود اسیدهای آمینه در طیور منجر به کاهش کارایی تبدیل خوراک، افت تولید، ضعف ایمنی و افزایش حساسیت به بیماری‌ها می‌شود. از آنجا که بسیاری از علائم کمبود، مشابه ویتامین‌ها یا مواد معدنی است، تشخیص دقیق تنها با آنالیز جیره و بررسی نسبت‌های اسیدهای آمینه به لیزین مرجع امکان‌پذیر است. استفاده از مکمل‌های صنعتی مانند DL-Methionine، L-Lysine و L-Threonine در فرمولاسیون‌های تجاری، رایج‌ترین روش اصلاح کمبودها محسوب می‌شود.
رویکرد تشخیصی
شناسایی کمبودهای تغذیه‌ای نیازمند یک رویکرد سیستماتیک است:
- معاینه بالینی:
– گله را از نظر علائم مشخصه ارزیابی کنید.
– توزیع را یادداشت کنید (گروه‌های سنی مبتلا، شروع ناگهانی در مقابل تدریجی)
- تجزیه خوراک:
– فرمولاسیون کامل را ارزیابی کنید
– شرایط ذخیره‌سازی را بررسی کنید (گرما/رطوبت ویتامین‌ها را تخریب می‌کند).
– وجود مایکوتوکسین‌هایی که در استفاده از مواد مغذی اختلال ایجاد می‌کنند را آزمایش کنید (۳)(۶).
- بررسی پاتولوژیک:
– کالبدگشایی با توجه به ضایعات خاص
– هیستوپاتولوژی (مثلاً از دست دادن سلول‌های پورکنژ در کمبود ویتامین E)
– تکنیک‌های رنگ‌آمیزی استخوان برای ارزیابی معدنی‌شدن (۳)(۵)
- سوابق تولید:
– روند تولید تخم‌مرغ
– معیارهای کیفیت پوسته تخم‌مرغ
– نرخ رشد در جوجه‌های گوشتی
– الگوهای تلفات (۲)(۱)
راهبردهای پیشگیری و درمان
فرمولاسیون غذایی:
– از فرم‌های پایدار ویتامین‌ها (میکروکپسوله شده با آنتی‌اکسیدان‌ها) استفاده کنید.
– منابع آلی مواد معدنی (مثلاً روی-متیونین) را برای زیست‌دسترسی ۱(Bioavailability) بالاتر شامل شوید (۶).
– اندازه ذرات کلسیم (۲-۴ میلی‌متر سنگ آهک درشت) را برای آزادسازی پایدار تنظیم کنید (۵).
مدیریت استرس:
– مکمل‌های ویتامینی را در هنگام استرس گرمایی افزایش دهید (ویتامین‌های E، C، A)
– آنتی‌اکسیدان‌ها را برای مبارزه با استرس اکسیداتیو فراهم کنید (۷).
مداخلات درمانی:
– ویتامین‌های محلول در آب از طریق آب آشامیدنی برای اصلاح سریع
– ۲۵-OH-D3 برای اختلال متابولیسم ویتامین D
– ۲ برابر سطح عادی ویتامین A به مدت ۲ هفته در موارد کمبود (۳)
جدول ۱: علائم کمبود ویتامین و راهکارها
| ویتامین | علائم کلیدی کمبود | سطح توصیه شده* | رویکرد درمانی |
| A | زروفتالمی، ضایعات اپیتلیال | ۸۰۰۰-۱۵۰۰۰ IU/kg | ۲ برابر عادی به مدت ۲ هفته |
| D3 | ریکتز، پوسته‌های نازک | ۳۰۰۰-۴۰۰۰ ICU/kg | ۲۵-OH-D3 برای مشکلات کبدی |
| E | انسفالومالاسی، میوپاتی | ۲۰-۵۰ IU/kg | +Se برای دیاتز اگزوداتیو |
| B2 | فلجی انگشتان پیچ خورده | ۳-۵ mg/kg | مکمل تزریقی |
*بسته به گونه و مرحله تولید متفاوت است (۶)(۳).
- زیست‌دسترسی (Bioavailability) به درصد یا بخشی از دوز مصرف شده یک ماده اطلاق می‌شود که به صورت فعال به گردش خون سیستمیک می‌رسد . به عبارت دیگر، این شاخص نشان می‌دهد که چه مقدار از ماده مصرف شده واقعاً جذب بدن شده و می‌تواند اثرات مورد نظر را ایجاد کند.
جدول ۲: تعاملات و نیازهای مواد معدنی
| ماده معدنی | آنتاگونیست‌ها | عملکردهای کلیدی | نیاز مرغ تخمگذار |
| کلسیم | فسفر، روی اضافی | استخوان، پوسته تخم‌مرغ | ۳.۵-۴.۵% جیره |
| روی | کلسیم، مس | کربنیک آنهیدراز | ۸۰-۱۰۰ mg/kg |
| منگنز | کلسیم، فسفر | رشد اسکلتی | ۶۰-۱۰۰ mg/kg |
| سلنیوم | ویتامین E | آنزیم‌های آنتی‌اکسیدان | ۰.۱-۰.۳ mg/kg |
تحقیقات نوظهور و جهت‌گیری‌های آینده
مطالعات اخیر چندین پیشرفت مهم را برجسته می‌کنند:
- تعاملات میکروبیوم:
میکروبیوتای روده به طور قابل توجهی بر جذب مواد معدنی و سنتز ویتامین‌ها تأثیر می‌گذارد. رویکردهای غذایی که از میکروب‌های مفید حمایت می‌کنند ممکن است به پیشگیری از کمبودها کمک کنند (۶).
- اثرات اپی‌ژنتیک:
وضعیت ویتامین مادری (به ویژه فولات و B12) می‌تواند از طریق تغییرات اپی‌ژنتیک متابولیسم فرزندان را برنامه‌ریزی کند و بر سلامت بلندمدت تأثیر بگذارد (۱).
- تغذیه دقیق:
فرمولاسیون‌های پیشرفته متناسب با خط ژنتیکی، سیستم تولید و وضعیت سلامت ممکن است استفاده از مواد مغذی را بهینه کرده و در عین حال از اضافه‌بار جلوگیری کند (۲).
- استرس محیطی:
استرس گرمایی نیاز به ویتامین‌ها (به ویژه E و C) را افزایش می‌دهد در حالی که مصرف خوراک را کاهش می‌دهد و چالشی دوگانه برای وضعیت مواد مغذی ایجاد می‌کند (۷).
نتیجه‌گیری
کمبودهای تغذیه‌ای در طیور چالش‌های تشخیصی پیچیده‌ای را به دلیل علائم بالینی همپوشانی و مسیرهای متقابل مواد مغذی ایجاد می‌کنند. پیشگیری موفق نیازمند:
– درک علائم مشخصه کمبود
– تجزیه و تحلیل منظم خوراک و کنترل کیفیت
– راهبردهای مناسب مکمل‌دهی
– مدیریت کاهش استرس
توجه ویژه باید به دوره‌های انتقال (شروع تخمگذاری، مراحل رشد سریع) که در آن نیازها به شدت افزایش می‌یابد، معطوف شود. استفاده از منابع آلی مواد معدنی و فرم‌های پایدار ویتامین‌ها، اگرچه گاهی گران‌تر است، اغلب از طریق زیست‌دسترسی بهبودیافته و ضایعات کاهش‌یافته مقرون به صرفه است (۶).
تحقیقات آینده باید بر موارد زیر تمرکز کند:
– اصلاح نیازها برای خطوط ژنتیکی مدرن
– توسعه نشانگرهای زیستی تشخیصی سریع
– بهینه‌سازی سیستم‌های تحویل برای محیط‌های تولید چالش‌برانگیز
با تلفیق اصول تغذیه‌ای صحیح با مشاهده دقیق و مداخله به موقع، تولیدکنندگان طیور می‌توانند تلفات مرتبط با کمبود را به حداقل رسانده و در عین حال رفاه حیوانات و بازده تولید را به حداکثر برسانند.
منابع:
- Shastak, Y., & Pelletier, W. (2023). Nutritional Balance Matters: Assessing the Ramifications of Vitamin A Deficiency on Poultry Health and Productivity. Poultry, ۲(۴), ۴۹۳-۵۱۵. https://doi.org/10.3390/poultry2040037
- Bryden, W. L., Li, X., Ruhnke, I., Zhang, D., & Shini, S. (2021). Nutrition, feeding and laying hen welfare. *Animal Production Science, 61*(10), 893–۹۱۴. https://doi.org/10.1071/AN20396
- Merck Veterinary Manual. (2025). *Vitamin deficiencies in poultry*. Retrieved July 1, 2025, from https://www.merckvetmanual.com/poultry/nutrition-and-management-poultry/vitamin-deficiencies-in-poultry\
- Kern-Lunbery, R. (2018, April 17). *10 signs of nutrition deficiency in poultry [Symptoms your backyard flock needs a better diet]*. Ward Laboratories Inc. https://www.wardlab.com/10-symptoms-of-nutritional-deficiency-in-poultry/
- Korver, D., & Stewart-Brown, B. (2023, April). *Mineral deficiencies in poultry*. Merck Veterinary Manual. https://www.merckvetmanual.com/poultry/nutrition-and-management-poultry/mineral-deficiencies-in-poultry
- Elnesr, S.S., Mahmoud, B.Y., da Silva Pires, P.G. et al. Trace Minerals in Laying Hen Diets and Their Effects on Egg Quality. Biol Trace Elem Res 202, 5664–۵۶۷۹ (۲۰۲۴). https://doi.org/10.1007/s12011-024-04121-8
- Abo Ghanima, M. M., Elsadek, M. F., Taha, A. E., Abd El-Hack, M. E., Alagawany, M., Ahmed, B. M., Elshafie, M. M., & El-Sabrout, K. (2021). Environmental stress in chickens and the potential effectiveness of dietary vitamin supplementation. Frontiers in Animal Science, 2, ۷۷۵۳۱۱. https://doi.org/10.3389/fanim.2021.775311
