مرور جامع بیماری‌های ویروسی طیور و راهکارهای کنترل آنها

مقدمه‌ای بر بیماری‌های ویروسی طیور

بیماری‌های ویروسی طیور یکی از مهم‌ترین تهدیدات برای تولید جهانی طیور محسوب می‌شوند که هم پایداری اقتصادی و هم امنیت غذایی را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این عوامل بیماری‌زا تظاهرات متنوعی از خود نشان می‌دهند، از شیوع‌های بالینی حاد با مرگ‌ومیر بالا گرفته تا عفونت‌های زیربالینی که به‌صورت خاموش باعث کاهش عملکرد گله از طریق سرکوب سیستم ایمنی و عفونت‌های ثانویه می‌شوند (۱) (۲).

تأثیر اقتصادی این بیماری‌ها بسیار عمیق است و تمام بخش‌ها از کشاورزان خرده‌پا تا عملیات صنعتی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. شیوع بیماری‌ها می‌تواند منجر به تلفات عمده تولید از طریق مرگ‌ومیر، کاهش نرخ رشد، کاهش تولید تخم‌مرغ و محکومیت لاشه‌ها در فرآیند پردازش شود. علاوه بر این، برخی از ویروس‌های طیور دارای پتانسیل مشترک بین انسان و دام هستند که خطراتی برای سلامت عمومی ایجاد می‌کنند (۳). ماهیت جهانی تجارت طیور و حرکت پرندگان وحشی مهاجر چالش‌های اضافی برای کنترل بیماری ایجاد می‌کند (۴).

این مقاله بررسی جامعی از مهم‌ترین بیماری‌های ویروسی طیور با تمرکز ویژه بر بیماری نیوکاسل (ND)، آنفلوانزای مرغی (AI) و برونشیت عفونی (IB) همراه با بیماری مارک (MD) و بیماری عفونی بورس (IBD) ارائه می‌دهد. ما پاتوژنز، اپیدمیولوژی و راهکارهای در حال تحول برای تشخیص، پیشگیری و کنترل آنها را تحلیل می‌کنیم.

بیماری‌های عمده ویروسی طیور

 

آنفلوانزای مرغی (AI) (۵)

اتیولوژی و طبقه‌بندی:

آنفلوانزای مرغی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بیماری‌های ویروسی تأثیرگذار بر طیور در سراسر جهان شناخته می‌شود. این بیماری ناشی از ویروس‌های آنفلوانزای نوع A (از خانواده Orthomyxoviridae) است که بر اساس بیماری‌زایی و پروتئین‌های سطحی طبقه‌بندی می‌شوند:

– بیماری‌زایی: کم‌بیماری‌زایی (LPAI) در مقابل بیماری زایی بالا (HPAI)

– ساب‌تایپ‌ها: تعریف شده توسط پروتئین‌های هماگلوتینین (HA) و نورآمینیداز (NA) (مانند H5N1، H7N9)

اپیدمیولوژی و انتقال:

آنفلوانزای مرغی مخزن طبیعی در پرندگان آبزی وحشی دارد و H5N1 HPAI از سال ۲۰۰۳ باعث شیوع قابل توجه جهانی شده است. انتقال از طریق موارد زیر اتفاق می‌افتد:

– تماس مستقیم با پرندگان آلوده

– محیط‌های آلوده و فومیت‌ها

– انتقال احتمالی از طریق هوا در جمعیت‌های متراکم

تظاهرات بالینی:

– HPAI: مرگ ناگهانی (مرگ و میر تا ۱۰۰٪)، افسردگی شدید و بی‌اشتهایی، سیانوز تاج و ریش، علائم عصبی، خونریزی در پاها و اندام‌های داخلی

– LPAI: علائم تنفسی خفیف، کاهش تولید تخم‌مرغ، تورم خفیف صورت

 بیماری نیوکاسل (ND) (۶)

اتیولوژی و طبقه‌بندی:

بیماری نیوکاسل که به عنوان بیماری رانیکت نیز شناخته می‌شود، یک عفونت ویروسی حاد ناشی از ویروس پارامیکسوویوس نوع ۱ (APMV-1) است که متعلق به جنس آولوویروس و خانواده پارامیکسوویریده می‌باشد. که به موارد زیر طبقه‌بندی می‌شود:

– پاتوتایپ‌ها: ولروژنیک (بیماری‌زایی بالا)، مزوژنیک (متوسط)، لنتوژنیک (کم)

– ژنوتایپ‌ها: کلاس I (پرندگان وحشی) و کلاس II (18 ژنوتایپ در طیور)

این بیماری با علائم تنفسی، نشانه‌های عصبی و مرگ و میر بالا در موارد شدید مشخص می‌شود. تظاهرات بالینی شامل پیچ خوردن گردن (تورتیکولیس)، فلج بال‌ها و پاها، ادم صورت، سیانوز تاج، اسهال و کاهش ناگهانی تولید تخم‌مرغ است. ضایعات ماکروسکوپی معمولاً شامل خونریزی در دستگاه گوارش، خونریزی پتشی در پیش‌معده و احتقان با ترشحات موکوئیدی در دستگاه تنفسی می‌شود.

اپیدمیولوژی و انتقال:

NDV دامنه میزبانی گسترده‌ای دارد (۲۳۶ گونه پرنده) و در طیور در آسیا، آفریقا و بخش‌هایی از آمریکای جنوبی بومی است. انتقال از طریق موارد زیر اتفاق می‌افتد:

– تماس مستقیم و آئروسل‌های تنفسی

– راه مدفوعی-دهانی از طریق خوراک/آب آلوده

– فومیت‌ها و مخازن پرندگان وحشی

تظاهرات بالینی:

– ولروژنیک احشایی: مرگ ناگهانی، خونریزی در پیش‌معده، بی‌حالی و بی‌اشتهایی، ناراحتی تنفسی با ترشحات مخاطی شفاف ،اسهال سبز رنگ در پرندگان زنده مانده

– ولروژنیک عصبی: علائم تنفسی (عطسه، سرفه)،علائم عصبی (لرزش، فلج، تورتیکولی)، مرگ و میر ۵۰-۹۰٪ در پرندگان جوان

– مزوژنیک: علائم تنفسی در پرندگان جوان، کاهش موقت تولید تخم‌مرغ، مرگ و میر کم

برونشیت عفونی (IB) (۷)

برونشیت عفونی توسط یک کروناویروس (IBV) ایجاد می‌شود که عمدتاً دستگاه تنفسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد اما می‌تواند به سیستم تولیدمثل و ادراری نیز آسیب برساند. این بیماری بسیار مسری است و به سرعت از طریق انتقال هوایی، تماس مستقیم و تجهیزات یا پرسنل آلوده گسترش می‌یابد. تأثیر اقتصادی IB ناشی از کاهش نرخ رشد در جوجه‌های گوشتی، کاهش تولید تخم‌مرغ و کیفیت در مرغ‌های تخم‌گذار و افزایش حساسیت به عفونت‌های ثانویه است. این ویروس در انواع سروتیپ‌ها و واریانت‌های متعددی وجود دارد که محافظت متقابل محدودی نشان می‌دهند و تلاش‌های کنترل را پیچیده می‌کنند. ظهور مداوم واریانت‌های جدید از طریق جهش و نوترکیبی نیاز به نظارت مستمر و به‌روزرسانی واکسن‌ها دارد.

اتیولوژی و طبقه‌بندی:

ویروس برونشیت عفونی (IBV) یک گاما کروناویروس با موارد زیر است:

– پروتئین‌های ساختاری: اسپایک (S)، پوشش (E)، غشاء (M)، نوکلئوکپسید (N)

– هفت ژنوتایپ (GI-GVII) با تعداد زیادی لاین

– گلیکوپروتئین S که ویژگی سروتایپ و تروپیسم بافتی را تعیین می‌کند.

– سویه‌های شایع بسته به منطقه متفاوت هستند (مثلاً ۷۹۳B در UK، QX در آسیا/اروپا)

اپیدمیولوژی و انتقال:

IBV عمدتاً جوجه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و انتقال از طریق موارد زیر اتفاق می‌افتد:

– آئروسل‌های تنفسی

– تماس مستقیم/غیرمستقیم

– فومیت‌ها (تجهیزات، پرسنل)

تظاهرات بالینی:

– فرم تنفسی: نفس‌نفس زدن، سرفه، صداهای نای، ترشحات بینی/چشمی، التهاب ملتحمه

– فرم کلیوی(سویه‌های نفروپاتوژنیک): افزایش مصرف آب، رسوب اورات در کلیه ها، مرگ و میر تا ۳۰٪

– تأثیرات تولیدمثلی: کاهش تولید تخم‌مرغ (۵-۵۰٪)، تخم‌مرغ‌های بدشکل، با پوسته نازک، آلبومین آبکی،”لایه‌های کاذب” از آسیب لوله تخم‌بر

بیماری گامبورو یا عفونی بورس (IBD) (۸)

اتیولوژی:

بیماری گامبورو که به عنوان بیماری بورس عفونی نیز شناخته می‌شود، یک عفونت ویروسی بسیار مسری است که عمدتاً بورس فابریسیوس در جوجه‌های جوان را مورد هدف قرار می‌دهد. عامل ایجادکننده یک ویروس بورنا (از خانواده بیرناویریده، جنس آویبیرناویروس) است که پایداری محیطی قابل توجهی نشان می‌دهد و تا ۱۲۰ روز در مرغداری‌ها زنده می‌ماند و در آب، خوراک و فضولات برای مدت طولانی قابلیت حیات دارد.

اپیدمیولوژی و انتقال:

انتقال از طریق مسیر مدفوعی-دهانی اتفاق می‌افتد و پرندگان آلوده ویروس را به مدت ۱۰-۱۴ روز در مدفوع دفع می‌کنند. ناقلان مکانیکی مانند انسان، پرندگان وحشی، حشرات و تجهیزات می‌توانند ویروس را بین گله‌ها منتشر کنند. قابل ذکر است که کرم‌های غذایی، پشه‌ها (Aedes vexans) و کنه‌های بستر می‌توانند به عنوان ناقلان بیولوژیک عمل کنند و تا ۸ هفته عفونت‌زا باقی بمانند.

تأثیر اقتصادی IBD فراتر از مرگ و میر حاد است. سرکوب سیستم ایمنی ناشی از ویروس منجر به شکست واکسیناسیون، افزایش حساسیت به عفونت‌های باکتریایی مانند E. coli و شرایطی مانند درماتیت قانقاریایی و سندرم هپاتیت-کم خونی با اجسام انکلوزیونی می‌شود. این اثرات ثانویه می‌تواند در طول چرخه تولید باقی بماند و به طور قابل توجهی بر عملکرد و سودآوری گله تأثیر بگذارد.

تظاهرات بالینی :

– مرگ‌ومیر حاد (تا ۹۰٪ در جوجه‌های جوان)

– سرکوب سیستم ایمنی از طریق تخریب لنفوسیت‌های B

– افزایش حساسیت به عفونت‌های ثانویه

شامل نوک زدن به مخرج، بی‌اشتهایی، افسردگی، لرزش، اسهال آبکی سفید، مخرج آلوده، پرهای ژولیده، عدم تمایل به حرکت و بسته شدن چشم‌ها قبل از مرگ است. مرگ و میر در گله‌های حساس می‌تواند به ۸۰-۹۰٪ برسد و بیشترین حساسیت در جوجه‌های ۰-۶ هفته‌ای مشاهده می‌شود.

بیماری مارک (MD) (۸)

اتیولوژی:

بیماری مارک یک اختلال لنفوپرولیفراتیو بسیار مسری است که توسط یک آلفا هرپس ویروس (هرپس ویروس گالید ۲) ایجاد می‌شود. این بیماری از اهمیت اقتصادی زیادی برخوردار است زیرا توانایی ایجاد تومور، سرکوب سیستم ایمنی و مرگ و میر در گله‌های مبتلا را دارد. ویروس بیماری مارک پایداری محیطی قابل توجهی نشان می‌دهد و در دمای ۳۷ درجه سانتیگراد به مدت ۲۴ ساعت زنده می‌ماند و در گرد و غبار مرغداری، بستر و شوره چندین ماه باقی می‌ماند.

اشکال بالینی:

– حاد: لنفوم احشایی در پرندگان جوان (۶-۱۰ هفته)

– کلاسیک: ضایعات عصبی در پرندگان مسن‌تر (۱۲ هفته<)

اپیدمیولوژی و انتقال:

عمدتاً از طریق استنشاق گرد و غبار حاوی سلول‌های اپیتلیال فولیکول پر و شوره آلوده اتفاق می‌افتد. پس از ورود به یک گله، ویروس به سرعت بدون توجه به وضعیت واکسیناسیون گسترش می‌یابد. مرغ‌های آلوده حامل مادام‌العمر می‌شوند و به انتشار ویروس ادامه می‌دهند که ریشه‌کنی را بسیار چالش‌برانگیز می‌کند. ویروس از طریق تخم‌مرغ به صورت عمودی منتقل نمی‌شود، اما گسترش افقی از طریق تماس مستقیم و غیرمستقیم بسیار کارآمد است.

تظاهرات بالینی:

 شامل لنگش، فلج جزئی یا کامل بال‌ها و پاها، تورتیکولیس (پیچ خوردن گردن)، اتساع چینه‌دان و در برخی موارد نابینایی است. ممکن است حالت متمایزی با یک پا به جلو و پای دیگر به عقب در پرندگان مبتلا مشاهده شود. ضایعات ماکروسکوپی شامل تومورهای لنفوئیدی منتشر یا ندولار در اندام‌های مختلف (کبد، طحال، غدد جنسی، قلب و غیره) و بزرگ شدن اعصاب محیطی است.

پاتوژنز و سرکوب سیستم ایمنی (۸)

این ویروس‌های طیور از مکانیسم‌های مختلفی برای ایجاد عفونت و بیماری استفاده می‌کنند که سرکوب سیستم ایمنی یک موضوع مشترک است:

– AI: در اپیتلیوم تنفسی/روده تکثیر می‌شود؛ HPAI باعث “توفان سیتوکینی” می‌شود

– NDV: تروپیسم برای بافت‌های تنفسی، گوارشی و عصبی؛ نکروز لنفوئید

– IBDV: لنفوسیت‌های B در حال توسعه در بورس را هدف قرار می‌دهد، باعث لیفوسیتولیز می‌شود

– MDV: عفونت نهفته در لنفوسیت‌های T منجر به لنفوم می‌شود

– IBV: آسیب اپیتلیوم تنفسی با عفونت‌های باکتریایی ثانویه

سرکوب سیستم ایمنی یک چرخه معیوب ایجاد می‌کند که پرندگان را مستعد عفونت‌های ثانویه می‌کند که عملکرد را بدتر کرده و مرگ‌ومیر را افزایش می‌دهد.

روش‌های تشخیصی

تشخیص بالینی و آسیب‌شناسی (۳)(۸)

تشخیص اولیه بر اساس علائم مشخصه:

– AI: مرگ ناگهانی با سیانوز ریش و تاج و ادم صورت

– ND: علائم عصبی با ناراحتی تنفسی

– IBD: افسردگی سریع با خونریزی‌های بورس

– IB: علائم تنفسی با مشکلات کیفیت تخم‌مرغ

-MD : فلجی ناگهانی یک یا هر دو پا 

تکنیک‌های آزمایشگاهی (۱)(۳)

1. جداسازی ویروس: تخم‌مرغ جنین‌دار یا کشت سلولی
2. روش‌های مولکولی:

   – Real-time RT-PCR برای تشخیص ویروس

   – توالی‌یابی برای شناسایی سویه

3. تست‌های سرولوژیک: ELISA، HI برای تشخیص آنتی‌بادی
4. تشخیص آنتی‌ژن: ایمونوهیستوشیمی، ایمونوفلورسانس، دستگاه‌های جریان جانبی

راهکارهای واکسیناسیون (۸)(۹)

پلتفرم‌های سنتی

1. واکسن‌های زنده ضعیف‌شده:

   – با عبور سریالی ویروس‌های وحشی در سیستم‌های غیرمیزبان (مانند تخم‌مرغ‌های جنین‌دار، کشت سلولی) برای کاهش حدت تولید می‌شوند.

   – نمونه‌ها شامل سویه La Sota برای بیماری نیوکاسل و سویه‌های مختلف ضعیف‌شده برای برونشیت عفونی هستند.

   – مزایا: هم ایمنی هومورال و هم سلولی را القا می‌کنند؛ تجویز آسان (آب آشامیدنی، اسپری)؛ مقرون به صرفه.

   – محدودیت‌ها: پتانسیل بازگشت به حدت؛ تداخل از آنتی‌بادی‌های مادری؛ ممکن است باعث بیماری خفیف شود.

2. واکسن‌های غیرفعال (کشته شده):

   – ویروس‌هایی که به صورت شیمیایی غیرفعال شده‌اند (مانند فرمالین یا β-پروپیولاکتون) در حالی که ایمونوژنیسیتی را حفظ می‌کنند.

   – اغلب با ادجوانت‌ها (روغن، هیدروکسید آلومینیوم) فرموله می‌شوند تا پاسخ ایمنی را افزایش دهند.

   – مزایا: ایمن‌تر از واکسن‌های زنده؛ پایدار؛ بدون خطر بازگشت.

   – محدودیت‌ها: نیاز به تزریق فردی؛ عمدتاً ایمنی هومورال را القا می‌کنند؛ نیاز به دوزهای تقویتی دارند.

فناوری‌های نوآورانه

1. واکسن‌های نوترکیب باکتری:

   – از ویروس‌های بی‌ضرر (مانند ویروس آبله طیور، هرپس ویروس بوقلمون) برای ارائه آنتی‌ژن‌های ویروس‌های بیماری‌زا استفاده می‌کنند.

   – نمونه‌ها شامل HVT-IBD (هرپس ویروس بوقلمون که آنتی‌ژن‌های IBDV را بیان می‌کند) هستند.

   – مزایا: قابلیت DIVA (تشخیص تفکیکی حیوانات واکسینه شده از آلوده)؛ ایمنی پایدار؛ تجویز تک دوز.

2. ذرات شبه ویروسی (VLPs):

ساختارهای غیرعفونی که ویروس‌ها را تقلید می‌کنند، متشکل از پروتئین‌های ساختاری ویروسی.

   – واکسن‌های آزمایشی VLP علیه برونشیت عفونی و آنفلوانزای مرغی نویدبخش هستند.

   – مزایا: ایمن (بدون مواد ژنتیکی)؛ ایمونوژنیسیتی قوی؛ امکان ترکیب چندین آنتی‌ژن.

3. واکسن‌های اسید نوکلئیک:

   – واکسن‌های DNA یا mRNA که آنتی‌ژن‌های ویروسی را کد می‌کنند.

   – واکسن‌های آزمایشی DNA علیه H5N1 آنفلوانزای مرغی در جوجه‌ها اثربخشی نشان داده‌اند.

   – مزایا: توسعه سریع؛ پتانسیل محافظت گسترده؛ بدون مواد عفونی.

4. واکسن‌های ژنتیک معکوس:

   – ویروس‌های ضعیف‌شده مهندسی‌شده با جهش‌های دقیق برای تضمین ایمنی.

   – امکان سفارشی‌سازی سویه‌های واکسن برای مطابقت با ویروس‌های در گردش میدانی را فراهم می‌کند.

برنامه‌های واکسیناسیون

– نوع پرنده: جوجه‌های گوشتی (۷-۵ هفته)، مرغ‌های تخم‌گذار (۳-۱ سال)، مولدها (۷-۵ سال) نیازهای متفاوتی دارند.

– تداخل آنتی‌بادی مادری: برای بیماری‌هایی مانند گامبورو که آنتی‌بادی‌های مادری می‌توانند واکسن‌های زنده را خنثی کنند، حیاتی است.

– روش تجویز: چشمی/بینی (زنده)، آب آشامیدنی (زنده)، تزریق (غیرفعال یا نوترکیب).

– استراتژی‌های اولیه-تقویتی: ترکیب واکسیناسیون اولیه زنده با تقویت غیرفعال اغلب محافظت بهینه را فراهم می‌کند.

نمونه برنامه‌های واکسیناسیون:

– بیماری نیوکاسل: La Sota زنده در روز ۵ (چشمی)، روز ۲۷ (آب)، روز ۵۲ (آب)؛ R2B غیرفعال در روز ۶۴ (عضلانی).

– بیماری مارک: جوجه‌های یک روزه با واکسن دوگانه به صورت زیرجلدی واکسینه می‌شوند.

– بیماری گامبورو: واکسن زنده متوسط یا کمپلکس ایمنی در ۱۴-۱۰ روز، به دنبال دوزهای تقویتی.

علیرغم موفقیت‌ها، چندین چالش باقی می‌ماند:

– تنوع آنتی‌ژنی: تکامل سریع ویروس‌ها (مانند IBV، AIV) نیاز به به‌روزرسانی مکرر واکسن دارد.

– محافظت گسترده: اکثر واکسن‌ها سویه-اختصاصی هستند و در برابر واریانت‌های در حال ظهور شکاف‌هایی دارند.

– هزینه و لجستیک: کاربرد انبوه در طیور تجاری نیاز به واکسن‌های مقرون به صرفه و قابل تجویز آسان دارد.

– سرکوب سیستم ایمنی: عفونت‌های ویروسی مانند IBD و MDV می‌توانند پاسخ به واکسن را به خطر بیندازند.

امنیت زیستی و کنترل یکپارچه (۳)(۸)(۱۰)

اصول اصلی

1. دسترسی کنترل‌شده: محدود کردن ورود پرسنل، لباس مخصوص مزرعه
2. پروتکل‌های بهداشتی: ضدعفونی‌کننده‌های ویروس‌کش، زمان استراحت کافی
3. کنترل ترافیک: خطوط تمیز/کثیف، تجهیزات اختصاصی
4. مدیریت حیات وحش: سالن‌های محصور، کنترل جوندگان
5. تولید همه پرنده‌ها با هم/همه پرنده‌ها خارج با هم: گله‌های همسن با نظافت کامل بین آنها

اقدامات خاص بیماری

آنفلوانزای مرغی:

– قرنطینه فوری و حذف گله‌های آلوده.

– ایجاد مناطق محدود در اطراف کانون‌های شیوع (معمولاً ۱۰-۳ کیلومتر).

– ممنوعیت بازارهای پرندگان زنده در مناطق آسیب‌دیده.

– نظارت بر جمعیت پرندگان وحشی در مناطق پرخطر.

بیماری نیوکاسل:

– ایزوله کردن شدید گله‌های آلوده.

– واکسیناسیون در مناطق بومی با استفاده از سویه‌های مناسب.

– کنترل بازارهای پرندگان زنده و گله‌های روستایی که ممکن است به عنوان مخزن عمل کنند.

بیماری گامبورو:

– زمان‌بندی استراتژیک واکسیناسیون برای غلبه بر تداخل آنتی‌بادی مادری.

– بهبود بهداشت با تمرکز بر حذف مواد آلی (ویروس در برابر بسیاری از ضدعفونی‌کننده‌ها مقاوم است).

– اجتناب از استرس‌زاها در دوره‌های حساس.

بیماری مارک:

– واکسیناسیون جوجه‌های یک روزه (شامل تجویز داخل تخم‌مرغ).

– انتخاب ژنتیکی برای ذخیره مقاوم.

– زمان استراحت طولانی‌تر (≥۴ هفته) بین گله‌ها با تمیز کردن کامل.

نتیجه‌گیری

نبرد با بیماری‌های ویروسی طیور نیاز به سازگاری مداوم با تکامل عوامل بیماری‌زا دارد. با ترکیب واکسن‌های پیشرفته، امنیت زیستی سختگیرانه و درمان‌های نوآورانه از طریق رویکردهای یکپارچه و مبتنی بر علم، صنعت طیور می‌تواند به سمت سیستم‌های تولید مقاوم‌تر که قادر به مقاومت در برابر چالش‌های بیماری فعلی و آینده هستند، کار کند.

منابع

1. Frontiers Editorial Office. Advances in Diagnosis and Control of Poultry Viral Diseases. Frontiers in Veterinary Science[Internet]. 2022 [cited 2025 Mar 17]. Available from: https://www.frontiersin.org/research-topics/35219/advances-in-diagnosis-and-control-of-poultry-viral-diseases
2. Lütticken D. Viral diseases of the immune system and strategies to control infectious bursal disease by vaccination. Acta Vet Hung.۱۹۹۷;۴۵(۳):۲۳۹-۴۹.
3. World Organisation for Animal Health (WOAH). Avian influenza [Internet]. Paris: WOAH; [updated 2024; cited 2025 Mar 17]. Available from: https://www.woah.org/en/disease/avian-influenza/
4. Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). Global AIV with zoonotic potential – situation updates [Internet]. Rome: FAO; [updated 2024; cited 2025 Mar 17]. Available from: https://www.fao.org/animal-health/situation-updates/global-aiv-with-zoonotic-potential/en
5. Abbas G, Yu J, Li G. Novel and alternative therapeutic strategies for controlling avian viral infectious diseases: focus on infectious bronchitis and avian influenza. Front Vet Sci. 2022;9:933274. https://doi.org/10.3389/fvets.2022.933274.
6. Dimitrov K. Newcastle disease in poultry [Internet]. Kenilworth (NJ): MSD Veterinary Manual; 2023 May [cited 2025 Mar 17]. Available from: https://www.msdvetmanual.com/poultry/newcastle-disease-and-other-paramyxovirus-infections/newcastle-disease-in-poultry
7. Falchieri M, Coward VJ, Reid SM, Lewis T, Banyard AC. Infectious bronchitis virus: an overview of the “chicken coronavirus”. J Med Microbiol. 2024 May;73(5):001828. https://doi.org/10.1099/jmm.0.001828.
8. Tamil Nadu Agricultural University. Disease control and management in poultry [Internet]. Coimbatore: Agritech Portal; [cited 2025 Mar 17]. Available from: http://www.agritech.tnau.ac.in/expert_system/poultry/Disease%20Control%20And%20Management.html
9. Ravikumar R, Chan J, Prabakaran M. Vaccines against major poultry viral diseases: strategies to improve the breadth and protective efficacy. Viruses. 2022 Jun;14(6):1195. https://doi.org/10.3390/v14061195.
10. National Poultry Improvement Plan. Module 3: National Poultry Improvement Plan rules and forms [Internet]. [cited 2025 Mar 17]. Available from: https://www.inpoultry.com/module-3-national-poultry-improvement-plan-rules-and-forms