برنامه‌های نورپردازی تخصصی برای مرغ‌های تخم‌گذار

مقدمه‌ای بر اصول نورپردازی طیور

نور یکی از قدرتمندترین ابزارها در تولید طیور است که می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر تولید تخم‌مرغ، سلامت پرندگان و سودآوری مزرعه داشته باشد.

نور به عنوان محرک اصلی محیطی عمل می‌کند که چرخه‌های تولیدمثل، الگوهای رشد و واکنش‌های رفتاری پرندگان را تنظیم می‌کند. برخلاف پستانداران، پرندگان نور را از طریق گیرنده‌های نوری چشمی و خارج شبکیه‌ای واقع در هیپوتالاموس درک می‌کنند (۱).

این فیزیولوژی منحصر به فرد به این معنی است که برنامه‌های نورپردازی باید با دقت طراحی شوند تا موارد زیر را در نظر بگیرند:

– فتوپریود (مدت زمان قرارگیری در معرض نور)

– شدت (اندازه‌گیری شده بر حسب لوکس یا فوت-کاندل)

– طیف (ترکیب طول موج)

– توزیع (یکنواختی در سیستم پرورش)

تحقیقات نشان می‌دهد که مدیریت صحیح سیستم‌های نوردهی می‌تواند منجر به بهبود ۱۰ تا ۱۵ درصدی تولید تخم‌مرغ، ارتقای پارامترهای کیفی تخم‌مرغ، کاهش مشکلات رفتاری مانند نوک‌زنی و بهینه‌سازی بازدهی تبدیل خوراک شود (۲).در مقابل، نوردهی نامناسب موجب بلوغ جنسی زودرس یا تأخیری، ناهماهنگی در اندازه تخم‌مرغ‌ها، افزایش نرخ تلفات و کاهش کلی بهره‌وری می‌گردد (۳).

نور به عنوان محرک اصلی محیطی تنظیم‌کننده فعالیت تولیدمثلی در مرغ‌های تخمگذار عمل می‌کند و تأثیر مستقیمی بر سیستم اندوکرین و چرخه‌های تخمک‌گذاری دارد.

مسیرهای نورواندوکرین

تحریک نوری در طیور از طریق دو مسیر اصلی اتفاق می‌افتد:

1. مسیر چشمی: نور وارد چشم می‌شود و عصب بینایی را تحریک می‌کند
2. مسیر داخل جمجمه‌ای: نور مستقیماً از طریق استخوان‌های جمجمه نفوذ می‌کند (۱)

این گیرنده‌های نوری، انرژی نورانی را به سیگنال‌های عصبی تبدیل می‌کنند که نورون‌های هیپوتالاموسی را وادار به سنتز و ترشح هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) می‌نمایند. سپس GnRH غده هیپوفیز قدامی را تحریک کرده تا هورمون لوتئین‌کننده (LH) و هورمون محرک فولیکول (FSH) را آزاد کند. این هورمون‌ها تنظیم رشد فولیکول‌های تخمدانی و تولید هورمون‌های استروئیدی (پروژسترون و استرادیول) را بر عهده دارند که برای تولید تخم‌مرغ ضروری هستند(۱).

ملاتونین و ریتم‌های شبانه‌روزی

غده پینهآل (صنوبری) در پاسخ به تاریکی، ملاتونین ترشح می‌کند که سطح آن در طول شب به اوج می‌رسد. ملاتونین بر موارد زیر تأثیر می‌گذارد:

– ریتم‌های شبانه‌روزی (سیرکادین)

– سطح هورمون‌های تولیدمثلی

– عملکرد سیستم ایمنی

– پاسخ‌های استرسی  (۲)

طول‌موج‌های نور قرمز (۷۵۰-۶۲۰ نانومتر) از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند، زیرا به‌طور مؤثرتری در بافت جمجمه نفوذ کرده و به گیرنده‌های نوری عمقی در مغز می‌رسند. این امر مستقیماً بر تولید ملاتونین و محور تولیدمثلی تأثیر می‌گذارد (۱)(۲).

حساسیت طیفی

بینایی پرندگان به طور قابل توجهی با بینایی انسان متفاوت است:

– قادر به درک طول‌موج‌های فرابنفش (۴۰۰-۳۲۰ نانومتر) هستند

– حساسیت بیشتری در محدوده زرد/سبز (۵۷۵-۵۴۵ نانومتر) دارند

– واکنش قوی به طول‌موج‌های قرمز (۷۵۰-۶۲۰ نانومتر) نشان می‌دهند (۱).

برنامه‌ریزی نوردهی مصنوعی

در فصول سرد سال که طول روز به کمتر از ۱۴ ساعت کاهش می‌یابد، تولید تخم‌مرغ افت می‌کند مگر از نور مصنوعی استفاده شود (۴). یک برنامه نوردهی مؤثر باید شامل موارد زیر باشد:

1. مدت نوردهی:

   – حفظ ۱۴-۱۶ ساعت نور روزانه برای تولید پایدار

   – شروع نوردهی مصنوعی از سن ۱۶ هفتگی و افزایش تدریجی ۱ ساعت در هفته تا رسیدن به فتوپریود مطلوب (۴)

2. زمان‌بندی نوردهی:

   – افزودن نور مصنوعی در ساعات صبحگاهی

   – استفاده از تایمر برای تنظیم خودکار چرخه نور (۵)

3. شدت نور:

   – شدت ۵-۱۰ لوکس (معادل نور لازم برای مطالعه روزنامه در سطح مرغ‌ها)

   – قراردادن نور در بالای دانخوری‌ها و آبخوری‌ها (۴)

4. منبع نور:

   – لامپ‌های LED (بهترین گزینه به دلیل بازده انرژی و عملکرد در دمای پایین)

   – در صورت استفاده از فلورسنت، از لامپ‌های طیف گرم (قرمز-نارنجی) استفاده شود (۴).

برنامه‌های نورپردازی بر اساس مراحل تولید

برنامه‌های نوردهی مؤثر باید متناسب با مرحله رشد پرنده طراحی شوند و راهکارهای مشخصی برای دوره‌های پرورش، رشد و تخم‌گذاری در نظر گرفته شود.

دوره پرورش (۶-۰ هفته)

سن	مدت نور	شدت (لوکس)	طیف	اهداف کلیدی
۳-۰روز	۱D:23L	۲۵-۲۰	غنی از قرمز	تشویق به خوردن/نوشیدن
۱۴-۴روز	کاهش ۳۰ دقیقه در روز به ۶D:18L	۲۰-۱۵	غنی از قرمز	سازگاری تدریجی با تاریکی
۶-۱۵ هفته	کاهش ۲ ساعت در هفته به ۱۴D:10L	۱۰-۵	تغییر به آبی/سبز	کنترل رشد

جدول ۱: برنامه نورپردازی توصیه‌شده برای دوره پرورش (۳)(۶)

ملاحظات کلیدی: 

– شدت نور بالا در ابتدا به جوجه‌ها کمک می‌کند تا آب و دان را پیدا کنند.

– کاهش تدریجی نور از ایجاد استرس جلوگیری می‌کند.

– طیف نور قرمز از رشد اولیه پشتیبانی می‌کند (۲).

– حداقل یک ساعت تاریکی روزانه برای جلوگیری از وحشت در صورت قطعی برق ضروری است (۳).

دوره رشد (۲۰-۷ هفته)

پارامتر	توصیه‌ها	هدف
مدت زمان	۱۰ ساعت ثابت (هفته ۷ تا ۱۷)، سپس افزایش ۱ ساعت در هفته تا ۱۲ ساعت تا هفته ۲۰	جلوگیری از بلوغ زودرس
شدت نور	۵ تا ۱۰ لوکس	کاهش استرس در حین امکان فعالیت طبیعی
طیف نور	غالب رنگ آبی/سبز	حمایت از رفتار جستجوی غذا، تأخیر در رشد جنسی
یکنواختی نور	پوشش بیش از ۸۰٪، اجتناب از سایه‌ها	جلوگیری از تخم‌گذاری در کف سالن، اطمینان از رشد یکسان پرندگان

جدول ۲: مشخصات نورپردازی مرحله رشد (۳)(۶)

نکات کلیدی مدیریتی: 

– از افزایش طول روز قبل از هفته ۱۷ خودداری کنید تا از تخمگذاری زودرس جلوگیری شود.

– برنامه نوری را ثابت نگه دارید – هرگز ساعت روشنایی را در این مرحله کاهش ندهید.

– وزن بدن را کنترل کنید – در صورت کاهش یکنواختی نور به کمتر از ۸۰٪، تنظیمات روشنایی را اصلاح کنید (۷).

دوره تخمگذاری (از ۲۱ هفتگی تا پایان)

هفته	افزایش نور	مدت هدف	شدت (لوکس)	طیف
۲۴-۲۱	+۳۰ دقیقه در هفته	۱۳.۵ → ۱۲ ساعت	۲۰-۱۰	غنی از قرمز
۲۸-۲۵	+۳۰ دقیقه در هفته	۱۵ → ۱۳.۵ ساعت	۲۰-۱۰	غنی از قرمز
۲۹+	حفظ یا افزایش به ۱۷-۱۶ ساعت	۱۷-۱۵ ساعت	۲۰-۱۰	غنی از قرمز

جدول ۳: برنامه نورپردازی مرحله تخمگذاری (۳)(۸)

روش‌های ضروری: 

– هرگز ساعت نوردهی را در دوره تولید کاهش ندهید.

– مدت نوردهی را به‌تدریج افزایش دهید تا از پرولاپس (افتادگی رحم) جلوگیری شود.

– از طیف نور تقویت‌شده با رنگ قرمز برای تحریک تولیدمثل استفاده کنید.

– شدت نور را در سطح دانخوری حداقل ۱۰ لوکس حفظ کنید (۷).

مدیریت دوره استراحت (۹)

برنامه تاریکی ضروری: 

– حداقل ۴ ساعت تاریکی بدون وقفه

  – مطابق با مقررات اتحادیه اروپا برای رفاه طیور

  – برنامه‌های نوری ۱۶ ساعت روشنایی و ۸ ساعت تاریکی (۱۶L:8D) بهبود رفاه را نشان می‌دهند

– تاریکی باید مطلق باشد (شدت نور کمتر از ۰.۵ لوکس)

  – برای ترشح ملاتونین حیاتی است؛ نور بالای ۰.۵ لوکس ریتم‌های هورمونی را مختل می‌کند

– زمان بهینه تاریکی: نیمه‌شب تا صبح

  – هماهنگ با اوج طبیعی ریتم‌های شبانه‌روزی ملاتونین و جذب کلسیم برای تشکیل پوسته تخم‌مرغ

اثرات تاریکی مناسب:  (۹)

– افزایش ترشح ملاتونین: برنامه‌های ۱۶L:8D ریتم‌های شبانه‌روزی را تقویت می‌کنند

– بهبود کیفیت پوسته تخم‌مرغ: چرخه‌های نوری ۲۸ ساعته ضخامت پوسته را ۹-۱۳% در مرغ‌های تخمگذار مسن افزایش می‌دهد

– کاهش رفتارهای نامطلوب مانند نوک زدن: برنامه‌های ۱۶L:8D رفتارهای استرس را نسبت به برنامه‌های ۲۳L:1D کاهش می‌دهند

برنامه غذایی هماهنگ با نوردهی  (۱۰)

برنامه بهینه: 

۱. اولین تغذیه: ۱ ساعت پس از روشن شدن نور

   – تقلید از شروع طبیعی جستجوی غذا؛ هماهنگی بهتر با حرکات روده

۲. آخرین تغذیه: ۲ ساعت قبل از تاریکی

   – اطمینان از وجود کلسیم برای تشکیل پوسته تخم‌مرغ در شب

۳. تعداد وعده‌های غذایی: ۳-۴ بار در روز

   – تغذیه متناوب (مثلاً ۲۰ دقیقه در ساعت) بازده خوراک را ۷-۱۲% بهبود می‌بخشد

مزایای تغذیه برنامه‌ریزی شده: (۱۱)

– بهبود بازده خوراک: نوردهی متناوب FLASH20 بازده خوراک را به‌طور قابل‌توجهی کاهش می‌دهد

– افزایش وزن تخم‌مرغ: تغذیه نیمه‌شب مصرف روزانه را ۱-۵ گرم افزایش می‌دهد و توده تخم‌مرغ را بهبود می‌بخشد

– کاهش مرگ ناگهانی: تغذیه کنترل‌شده استرس متابولیک را کاهش می‌دهد

زمان‌بندی مداخلات مدیریتی (۱۱)

بهترین زمان برای اقدامات استرس‌زا:

– واکسیناسیون در میانه دوره نوردهی: هماهنگ با اوج پاسخ ایمنی

– انتقال گله ۳ ساعت پس از روشن شدن نور: منطبق با اوج طبیعی فعالیت در سیستم‌های ۱۶L:8D

برنامه جمع‌آوری تخم‌مرغ:  (۹)(۱۱)

– تعداد جمع‌آوری: حداقل ۴ بار در روز

– زمان‌های بهینه: ۲، ۵، ۸ و ۱۱ ساعت پس از روشن شدن نور

برنامه تنظیم نوردهی فصلی 

برای واحدهای بدون کنترل آب‌وهوا: (۹)(۱۱)

– بهار: به‌تدریج نور مصنوعی را با افزایش طول روز کاهش دهید

– تابستان: ۱۶ ساعت نور با شدت تنظیم‌شده حفظ شود

– پاییز: زمانی که طول روز به کمتر از ۱۴ ساعت می‌رسد، نور مکمل شروع شود

– زمستان: نوردهی به ۱۶ ساعت افزایش یابد، با در نظر گرفتن دمای سالن

دستورالعمل‌های کلیدی زمان‌بندی (۱۱)

۱. هرگونه تغییر در برنامه نوردهی باید تدریجی باشد (حداکثر ۳۰ دقیقه در هفته).

۲. زمان روشن/خاموش شدن نور باید هر روز کاملاً ثابت باشد.

۳. در صورت قطعی برق، حداکثر انحراف ۱ ساعت از برنامه مجاز است.

۴. هماهنگی کامل بین برنامه‌های نوردهی و تغذیه ضروری است.

هماهنگی تغذیه با ریتم‌های بیولوژیکی 

مطالعات اخیر نشان می‌دهد که تغذیه زمان‌بندی‌شده (محدود به ساعات روز) نتایج بهتری نسبت به تغذیه آزاد دارد:

مزایا: (۱۲)

– حفظ ۸۰% تولید حتی در مرغ‌های بالای ۳۶ ماه

– کاهش مرگ‌ومیر و افزایش طول عمر تولیدی

– جلوگیری از پیری زودرس سیستم تولیدمثل

توصیه‌ها: (۹)

– دسترسی به خوراک را به ساعت ۷ صبح تا ۷ عصر (۱۴ ساعت) محدود کنید

– از تغذیه شبانه اجتناب کنید، که تنها ۱۵% از مصرف روزانه را تشکیل می‌دهد اما اثرات منفی قابل‌توجهی دارد##

راهکارهای پیشرفته نورپردازی

برنامه‌های نورپردازی کاهشی تدریجی

1. کاهش سریع: بلوغ زودتر اما تخم‌مرغ‌های کوچک‌تر
2. کاهش آهسته: بلوغ دیرتر اما تخم‌مرغ‌های بزرگ‌تر (۷)

چرخه‌های نوری غیر ۲۴ ساعته

مطالعات نشان می‌دهند چرخه‌های ۲۸ ساعته (۱۲D:16L) می‌توانند کیفیت پوسته تخم‌مرغ را بهبود بخشند (۱۳).

نورپردازی طیفی پویا

سیستم‌های مدرن امکان تنظیم طیف نور را به صورت بلادرنگ فراهم می‌کنند.

دوره جوجه‌کشی:

– طیف غنی از نور قرمز ➔ تقویت رشد و توسعه اندام‌ها

دوره رشد:

– ترکیب نور آبی/سبز ➔ تحریک رفتار طبیعی جستجوی غذا و فعالیت

دوره تخمگذاری:

– نور قرمز تقویت‌شده ➔ افزایش تحریکات تولیدمثلی و عملکرد تخمدان

مزایای کلیدی:

1. شبیه‌سازی شرایط نوری طبیعی در هر مرحله رشد
2. بهینه‌سازی رفتارهای غریزی پرنده
3. افزایش بازدهی تولید در هر فاز رشد (۲)

طول موج	تأثیر بر مرغ‌های تخم‌گذار
قرمز (۷۵۰-۶۲۰ نانومتر)	افزایش تولید تخم‌مرغ، کاهش پرخاشگری، بهبود بازده خوراک
سبز (۵۷۰-۴۹۵ نانومتر)	افزایش رشد اولیه، ممکن است در صورت استفاده زیاد، تخم‌گذاری را مهار کند
آبی (۴۹۵-۴۵۰ نانومتر)	کاهش نوک‌زنی پرها، ممکن است بلوغ را به تأخیر بیندازد
فرابنفش (۴۰۰-۳۲۰ نانومتر)	افزایش سنتز ویتامین D3، تأثیر بر رفتار پرندگان

جدول۴: تأثیرات طیف نور بر عملکرد مرغ‌های تخم‌گذار (۱)(۲)

 

دستورالعمل‌های اجرایی عملی

ملاحظات سیستم‌های پرورش

1. سیستم‌های قفس:

   – توزیع یکنواخت نور در تمام سطوح

   – قرارگیری چراغ‌ها برای روشن کردن دانخوری‌ها

   – حداقل ۱۰ لوکس در پایین‌ترین قفس‌ها (۳)

2. سیستم‌های آزاد یا قفس‌های مرکب:

   – استفاده از نورپردازی طبقه‌بندی شده

   – مناطق باز روشن‌تر، لانه‌ها کم‌نورتر

   – غروب تدریجی (۳۰ دقیقه کاهش تدریجی نور) (۲)

انتخاب تجهیزات

– انواع لامپ: LED ترجیح داده می‌شود

– دمای رنگ: ۳۰۰۰-۲۷۰۰K (سفید گرم)

– سیستم‌های کنترل: تایمرهای خودکار ضروری هستند

جایگذاری:

• ارتفاع ۱.۸ تا ۲ متر برای چراغ های پایین
• فاصله ۰.۲ تا ۰.۴ متر از سقف برای چراغ های بالا در سیستم های چند طبقه (۳)(۶)

عیب‌یابی مشکلات رایج نورپردازی

مشکل	علل احتمالی	راه‌حل‌ها
بلوغ زودرس	افزایش نور خیلی زود، شدت نور بالا	به تأخیر انداختن تحریک نوری تا رسیدن به وزن مناسب
تخم‌مرغ‌های کوچک	کاهش سریع نور، تحریک زودهنگام	کاهش تدریجی نور، اطمینان از وزن مناسب
یکنواختی ضعیف	توزیع نابرابر نور، کثیفی لامپ‌ها	افزودن چراغ‌های بیشتر، تمیز کردن منظم
تخم‌گذاری در کف سالن	وجود سایه نزدیک دیوارها، شدت نور نامنظم	بهبود توزیع نور، حفظ شدت نور ≥ ۱۰ لوکس
نوک‌زنی پرها	شدت نور بالا، طیف نادرست نور	کاهش شدت نور، استفاده از طیف نور قرمز

جدول ۵: مشکلات نورپردازی و راهکارها (۳)(۲)

نتیجه‌گیری

برنامه‌های نورپردازی تخصصی ابزار قدرتمندی برای بهینه‌سازی عملکرد گله ارائه می‌دهند. با درک مکانیسم‌های فیزیولوژیکی درک نور در طیور و اجرای برنامه‌های مرحله‌ای، تولیدکنندگان می‌توانند:

– بلوغ جنسی را دقیقاً کنترل کنند

– اندازه تخم‌مرغ را برای بازارهای هدف بهینه کنند

– کیفیت پوسته تخم‌مرغ را بهبود بخشند

– مشکلات رفتاری را کاهش دهند

منابع

1. de Souza Granja Barros J, Sartor K, Pedroso TF, et al. Impact of light spectrum electromagnetic radiation variations on performance and hormonal profiles in laying hens. Sci Rep. ۲۰۲۴;۱۴:۳۰۲۵۰. https://doi.org/10.1038/s41598-024-81480-1
2. Bongers E. Dynamic lighting plays role in optimizing layer production, health and welfare [Internet]. Modern Poultry Media; 2024 Dec 10 [cited 2025 Aug 19]. Available from:
   https://modernpoultry.media/dynamic-lighting-plays-role-in-optimizing-layer-production-health-and-welfare/?mp=1755595071275
3. HighTop Poultry. Poultry light control [Internet]. HighTop Poultry [cited 2025 Aug 19]. Available from: https://www.hightoppoultry.com/poultry-light-control/
4. Ockert K. Decreasing daylight and its effect on laying hens [Internet]. Michigan State University Extension; 2019 Oct 1 [cited 2025 Aug 17]. Available from: https://www.canr.msu.edu/news/decreasing-daylight-and-its-effect-on-laying-hens
5. Jacobs L, Clauer PJ. Poultry judging: Junior 4-H poultry judging – parts identification and carcass grading [Internet]. Blacksburg (VA): Virginia Cooperative Extension; [cited 2025 Aug 18]. Available from: https://www.pubs.ext.vt.edu/2902/2902-1097/2902-1097.html
6. Jiang S, Fu Y, Cheng HW. Daylight exposure and circadian clocks in broilers: part I-photoperiod effect on broiler behavior, skeletal health, and fear response. Poult Sci. 2023;102(12):103162. doi:10.1016/j.psj.2023.103162.
7. ۱۰. Hendrix Genetics. Midnight feeding [Internet]. 2021 Jul 14 [cited 2025 Aug 19]. Available from: https://layinghens.hendrix-genetics.com/en/articles/midnight-feeding/
8. Liu X, Shi L, Su B, Liu A, Wang D, Chen Y, et al. Long-24-h ahemeral light cycle improved eggshell quality of hens in late laying period. Poult Sci. 2025;104(4):104959. doi:10.1016/j.psj.2025.104959.
9. Farghly MFA, Mahrose KM, Rehman ZU, Yu S, Abdelfattah MG, El-Garhy OH. Intermittent lighting regime as a tool to enhance egg production and eggshell thickness in Rhode Island Red laying hens. Poult Sci.۲۰۱۹;۹۸(۶):۲۴۵۹-۲۴۶۵. doi:10.3382/ps/pez021
10. Liu X, Shi L, Su B, Liu A, Wang D, Chen Y, et al. Long-24-h ahemeral light cycle improved eggshell quality of hens in late laying period. Poult Sci.۲۰۲۵;۱۰۴(۴):۱۰۴۹۵۹. doi:10.1016/j.psj.2025.104959.