ضد عفونی از مهمترین روش های پیشگیری شیوع بیماری مسری و غیر مسری در واحدهای پرورش دام و طیور می باشد. لازم به تذکر است که شستشو و نظافت به عنوان مقدمه و پیش نیاز ضدعفونی می باشد. وجود مواد آلی مانند کود در بستر سالن های مرغداری و دامداری، خون ریزی از زخم باعث کاهش قدرت عملکرد مواد ضد عفونی کننده می شود. بنابراین لازم است قبل از استفاده از ترکیبات ضد عفونی تا حد امکان تمامی سطوح و ظروف قابل شستشو تمیز شسته شوند. تعریف کلی برای ضدعفونی کردن عبارست از: مبارزه علیه عوامل میکروبی، ویروسی و انگل های تک یاخته ای.
در این مقاله سعی داریم شما را با مبانی ضدعفونی و مواد ضدعفونی رایج در دامداری ها و مرغ داری ها آشنا کنیم.
تاریخچه مواد ضدعفونی کننده
نخستین استفاده از مواد ضد عفونی کننده در عصر باستان و مومیایی کردن اجساد بود. بقراط و جالینوس در کتیبه های باستانی سومری از ضد عفونی کردن سخن گفته بودند پس از قرن ها نظریه میکروب های بیماری زا توسط لویی پاستور مطرح شد. چینی ها از شیره کپک لوبیای شور برای درمان عفونت استفاده می کردند. جراح انگلیسی جوزف لیستر در سال ۱۸۶۷ میلادی مقاله ای با نام اصول گندزدایی در عمل جراحی منتشر کرد که در اصل اقتباس از نظریه لویی پاستور بود که از فنل و الکل برای ضدعفونی کردن وسایل جراحی استفاده شده کرده بود. در سال ۱۸۸۹ ویلمین اصطلاح آنتی بیوز را به کار برد و چند سال بعد اصلاحات آنتاگونیسم و میکروارگانیسم به کار رفت. در سال ۱۹۲۸ فلیمینگ اولین ماده آنتی بیوتیک را به طور اتفاقی کشف کرد. او متوجه شد که ماده مترشحه قارچ پنی‌سیلیوم نوتاتوم خاصیت ضد باکتریایی دارد. سپس هاوارد فلوری این ماده را خالص کرده و برای درمان عفونت تجویز کرد. از آن موقع درمان عفونت ها سیستمیک شد. طی سال های بعد پیشرفت زیادی در زمینه ضدعفونی کردن حاصل شد.
طبقه بندی عوامل ضد عفونی کننده
به طور کلی همه مواد یا عوامل ضدعفونی کننده را به دو گروه فیزیکی و شیمیایی دسته بندی می کنند.
عوامل فیزیکی ضدعفونی کننده
۱– نور خورشید
نور خورشید به دلیل داشتن اشعه ماوراء بنفش خاصیت میکروب کشی دارد. همچنین تابش آفتاب باعث خشک شدن آب های سطحی، پساب های به جا مانده از بستر واحدهای پرورش دام و طیور و در نهایت کاهش رطوبت می گردد. لازم به توضیح است که قسمت هایی از بستر دامداری ها که نور خورشید به آن ها تابیده شده در مقایسه با قسمت هایی که سایه دارد از آلودگی کمتری برخوردار می باشد.
۲– اشعه گاما
اشعه گاما دارای اثر ضدویروسی و ضد باکتری می باشد و از آن برای استریل کردن برخی از وسایل دامپزشکی و وسایل آزمایشگاهی استفاده می شود.
۳– حرارت
از انرژی حرارتی برای پاکسازی محیط زیست و ضدغفونی کردن مواد غذایی مختلف و یا وسایل جراحی می توان استفاده کرد. از حرارت به دو صورت خشک و مرطوب برای ضدعفونی استفاده می شود.
الف) حرارت خشک
گرم شدن اجسام و افزایش درجه حرارت آن ها باعث از بین رفتن میکروارگانیسم ها می شود. زمان و میزان درجه حرارت دو فاکتور مهم در از بین بردن میکروارگانیسم ها می باشد.
دیوارها و کف سالن های مرغ داری ها، گاوداری ها، آب رودها، کانال های فاضلاب، بستر زایشگاه، درمانگاه و گوساله دانی را می توان با شعله افکن کاملاً ضدعفونی نمود. معمولاً محیط اطراف سالن های پرورش مرغ و دامداری ها را با شعله افکن هایی که در پشت تراکتور نصب می شوند ضدعفونی می کنند. توصیه اکید می شود به هیچ عنوان بر روی سطوح نفت یا گازوییل نریزید و آن را آتش نزنید زیرا خطر آتش سوزی و عدم کیفیت مطلوب برای کشتن میکروارگانیسم را دارد. به منظور داشتن بهترین کیفیت برای شعله افکنی باید شعله دادن به آرامی از بالا به پایین، از چپ به راست و برعکس باشد. در چنین حالتی تمامی میکروارگانیسم ها و انگل های محیطی به طور کامل از بین می روند و سطوح شعله داده شده کاملاً پاک و ضدعفونی خواهند شد.
ب) حرارت مرطوب
به مجموع گرما و رطوبت حرارت مرطوب گویند. در حضور گرما، بخار آب و فشار ناشی از عدم خروج بخار در یک محوطه مسدود شرایطی را ایجاد می کند که قادر است میکروارگانیسم های بیماری زا را نابود کند. معمولاً اتوکلاو با حرارت مرطوب میکروارگانیسم ها را در دمای ۱۲۰ درجه سانتی گراد و فشار بخار ۱۵ پوند بر سانتی متر مربع به مدت ۲۰ دقیقه نابود می کند.
۴– پاستوریزاسیون
معمولاً مایعات (مانند شیر) به این طریق ضد عفونی می شود.
۵– سترون یا استریل کردن
۶- فیلتراسیون
۷– انجماد
عوامل شیمیایی ضدعفونی کننده
گندزداهای شیمیایی به موادی گفته می شوند که در غلظت های مختلف سبب توقف رشد و یا از بین رفتن اجرام عفونی می گردند. بر حسب اینکه مواد گندزدا روی پوست، زخم، درون اندام ها، اعضای موجودات زنده یا روی اجسام مختلفی مانند وسایل جراحی، دیوار، سالن های پرورش دام و طیور و غیره موثر باشند به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) آنتی سپتیک
موادی که در غلظت های زیاد باکتری کش و در غلظت های کم سبب توقف رشد میکروارگانیسم ها می شوند. بعضی از آنتی سپتیک ها بر روی نسوج زنده و برخی برای ابزار و وسایل جراحی استفاده می شوند.
ب) ضد عفونی کننده ها
معمولاً اثر میکروب کشی دارند و با از بین بردن پیکر میکروارگانیسم ها و یا تاثیر در ترکیب شیمیایی آنان سبب نابودی آن ها می شوند.
۱- اسیدها
موادی که خاصیت اسیدی دارند معمولاً با آزاد کردن یون هیدروژن محیط را اسیدی کرده و در غلظت های کم، باکتریوستاتیک (متوقف کننده رشد) و در غلظت های بالا باکتریسید (کشنده میکروب ها) می باشند. لازم به توضیح است که pH اسیدی باعث تغییر ساختمان شیمیایی دیواره باکتری شده و متابولیسم طبیعی باکتری متوقف می شود در نتیجه باکتری از هم گسسته می شود.
اسید سولفریک و اسید کلریدریک
نمونه اسیدهای مورد استفاده اسید سولفریک (رقت ۳ درصد پاشش بر روی کود مرغ های درگیرشده به کوکسیدیوز به مدت ۱۰ دقیقه)و اسید کلریدریک(استفاده از این اسید به علت داشتن بوی تند در فضای بسته بسیار محدود است) می باشد.
۲– قلیا ها (بازها)
موادی که خاصیت قلیایی دارند با آزاد نمودن یون OH سبب قلیایی شدن محیط می شوند. در محیط هایی که pH آن ها از ۹ بیشتر می باشد زندگی اکثر باکتری ها متوقف می شود.
سود سوز آور
نمونه قلیای مورد استفاده سود سوز آور می باشد. سود سوز آور به صورت هیدروکسید سدیم خالص و یا مخلوط با هیدروکسید پتاس به صورت ورقه های خشک ریز فلس مانند (کمی چرب) بسته بندی می شود. سود سوز آور به شدت جاذب رطوبت می باشد و در آب سرد و گرم به راحتی حل می شود. از سود سوز آور ۳ تا ۵ درصد (هر یک لیتر آب حاوی ۳۰ تا ۵۰ گرم سود سوز آور است) می توان برای ضد عفونی کردن جایگاه دام و طیور استفاده کرد. رقت ۱ تا ۲ درصد برای دستگاه شیر دوشی بسیار مناسب می باشد زیرا چربی های رسوب کرده و ته نشین شده در مسیر لوله های شیر کاملاً در آن حل شده و خطر آلودگی میکروبی به شدت کاهش می یابد. هنگام کار با سود سوز آور حتما باید از عینک و دستکش مخصوص استفاده کنید.
آهک
مثالی دیگر برای استفاده از قلیاها استفاده از آهک می باشد.آهک به صورت سنگ معدن وجود دارد و به صورت خشک بر روی کود یا بستر دام های بزرگ و کود مرغ داری ها برای جلوگیری از انتشار آلودگی می پاشند. لازم به توضیح است که آهک خشک به تنهایی از قدرت ضدعفونی کنندگی کافی برخوردار نیست ولی وقتی روی کود پاشیده می شود بلافاصله با رطوبت و آب موجود در آن ترکیب شده و تولید هیدروکسید کلسیم می کند که به شدت قلیایی بوده و گندزدای پرقدرتی می شود.
از آب آهک (شیر آهک) برای ضدعفونی کف سالن ها، دیوارها و محوطه بیرونی جایگاه استفاده می شود(حدوداً ۱۸ کیلوگرم آهک خشک پودر شده با ۳۰ لیتر آب مخلوط شود). معمولاً برای هر مترمربع بستر از 200 گرم آهک ( هر کیلو آهک برای ۵ متر مربع بستر مناسب است) استفاده می شود.
۳- کلر
ترکیبات کلردار شامل موادی هستند که در ترکیب آن ها کلر به کار رفته است. این مواد کلر خود را به راحتی از دست می دهند و از طریق رها شدن کلر در محیط خاصیت گندزدایی خود را ایجاد می کنند. در نتیجه هرچه اندازه کلر آزاد شده بیشتر باشد قدرت ضدعفونی کنندگی آن بیشتر می شود. چون کلر خاصیت رنگ بری دارد باید دقت شود تا رنگ اجسامی کخ با مواد کلره در ارتباط هستند از ین نرود.
هیپوکلریت سدیم (آب ژاول)
آب ژاول که معمولاً همه آن را با نام وایتکس می شناسند محلول آبکی و شفافی است که از مجاورت نمک با سود سوز آور در برابر جریان الکتریسیته به وجود می آید. محلول غلیظ آن دارای ۴۰ تا ۴۲ درصد کلر می باشد. نگهداری طولانی مدت آن از قدرت ضدعفونی کنندگی آن می کاهد . در دامداری ها و مرغ داری ها برای ضدعفونی کردن(معمولاً رقت ۵ درصد) وسایل، شیردوشی، دانخوری، آبخوری، ماشین جوجه کشی، مسیر فاضلاب، توالت عمومی (علاوه بر خاصیت گندزدایی بوی بد فاضلاب را خنثی می کند) و غیره استفاده می شود.
۴- صابون ها
صابون ها به خوبی در آب حل شده و به یون مثبت سدیم و یون های اسیدچرب تجزیه می گردند. آب هایی که سختی بالا دارند برای شستشو با صابون مناسب نیستند و معمولاً صابون ها در آب های آهکی و سخت خوب کف نمی کند.
۵- ترکیبات چهارتایی آمونیوم
این ترکیبات به خوبی در آب حل شده و اثرات سیریعی روی جدار خارجی میکروارگانیسم ها دارند. سمیت این ترکیبات بسیار کم و ضعیف می باشد. در غلظت های کم باکتریوستاتیک (متوقف کننده رشد) و در غلظت های بالا باکتریسید (کشنده میکروب ها) می باشند. به دلیل اثر پاک کنندگی این مواد جزو دسته دترجنت های کاتیونیک طبقه بندی می شوند.
ترکیبات چهارتایی آمونیوم با غیرفعال نمودن آنزیم های درون سلولی، حیات میکروارگانیسم ها را متوقف می کنند.لازم به توضیح است که صابون و سایر ترکیبات آنیونیک اثر آن ها را خنثی می کمد از این رو هنگام استفاده از ترکیبات چهارتایی آمونیوم حتماً از عدم وجود صابون مطمئن شوید.
ستریمید- C (ساولون)
یکی از رایج ترین و پرمصرف ترین گندزداها می باشد. این ماده از دو ترکیب شیمیایی کاتیونیک، کلرهگزیدین(هیبیتان) 3/0 درصد برومورستیل تری آمونیوم (ستاولون) ۳ درصد تشکیل شده است. ساولون در محیط های خنثی یا کمی قلیایی دارای بیشترین قدرت گندزدایی و در محیط های اسیدی به سرعت از قدرتش کاسته می شود.
۶- پرمنگنات پتاسیم
پرمنگنات پتاسیم ترکیب نمکی منگنز بوده و به شکل کریتال های بنفش پر رنگ به سرعت در آب حل می شود و به رنگ ارغوانی تیره در می آید. این محلول در دراز مدت بی اثر شده و نباید از آن استفاده شود. این ماده همراه فرمالین برای تهیه گاز فرمالدئید جهت گندزدایی ساختمان ها استفاده می شود.
۷- فرمالدئید (فرمالین یا فرمل)
فرمالین از اکسیداسیون الکل متیلیک تهیه می شود. در ابتدا به شکل گازی است بی رنگ، با بویی بسیار تند که به سرعت در آب و الکل حل می شود. محلول ۴۰ درصد آبی فرمالین طعمی سوزاننده و بویی به شدت تند دارد. در ساختمان های دامداری و مرغ داری اگر فرمالین با پرمنگنات مخلوط شود بهترین ماده ضدعفونی کننده محیطی خواهد بود. این ترکیب روی تمامی میکروارگانیسم ها اعم از باکتری ها، ویروس ها و قارچ ها اثر دارد. هوای سرد قدرت آن را کاهش می دهد بنابراین بهتر است دمای محیط برای استفاده از آن گرم باشد (عملکرد آن در تابستان نسبت به زمستان بهتر می باشد). مکانیسم اثر آن بدین صورت است که بنیان آلدئیدی فرمالین با گروهآمین پروتئین ها و اسیدهای آمینه باکتری ها به سرعت ترکیب شده و تشکیل ماده ای به نتام آزومتین می دهد. این ماده به شدت سمی بوده و موجب مختل شدن متابولیسم طبیعی و نهایتاً مرگ میکروارگانیسم ها می شود.
برای استفاده ار فرمالین به این نکات توجه کنید:
الف– همانطور که ذکر شد فرمالین یک ضدعفونی کننده محیطی می باشد و هیچ گونه اثر تخریبی روی اشیاء فلیزی، ساختمانی، لاستیکی، پارچه ای و چوبی ندارد. تنها روی چرم اثرداشته و باعث جمع شدن و چروکیدگی آن می شود.
ب– برای ضئعفونی کردن وسایل و محیط معمولاً از بخار فرمالین استفاده می شود و برای بهترین نتیجه گیری باید دمای محیط بین ۲۴ تا ۴۰ درجه سانتی گراد باشد و محیط حتما مرطوب باشد(گاز فرمالین در محیط خشک خیلی اثر ندارد). لازم به توضیح است که مناطقی که رطوبت هوا بالاست مانند شمال کشور نیازی به افزایش رطوبت محیط نیست. در ساختمان های باز مانند بهاربند گاوداری ها قبل استفاده قدری آب روی دیوارها و کف سالن ها بپاشید تا رطوبت کافی تامین شود. محیط های بسته مانند مرغ داری ها، سالن های جوجه کشی و غیره باید تمامی درب و پنجره ها، منافذ ورودی و خرجی هوا کاملاً مسدود شود تا مدت زمان بیشتری گاز در سالن مانده و قدرت اثر بخشی آن دو صد چندان شود.
ج- قبل استفاده از فرمالین باید تمامی موجودات زنده (سگ، گربه و غیره) از محل دور شوند.
راهنمای لازم برای ترکیب فرمالین و پرمنگنات
معمولاً نسبت ترکیبی فرمالین با پرمنگنات ۲ به ۱ می باشد. یعنی ۲ نسبت فرمالین و ۱ نسبت پرمنگنات. هنگام ترکیب شده یک انفجار گازی کامل به وجود می آید. وقتی واکنش کامل باشد پودر خشک قهوه ای رنگ به جا خواهد ماند. اگر باقی مانده خیس باشد پرمنگنات کافی نبوده و اگر ارغوانی باشد پرمنگنات زیادی به کار رفته است. تقریباً برای ۱۰ متر مربع ۱۴۰ سی سی فرمالین با ۷۰ گرم پرمنگنات ترکیب شود. برای شروع گاز دهی حتما باید از ماسک استفاده شود و از آخر سالن شروع و به سمت درب خروجی تمام شود.بعد حدود ۲۴ ساعت باید درب و کلیه منافذ ورودی و خروجی باز شود تا گاز باقی مانده خارج شود.
۸- الکل (اتانول)
یک آنتی سپتیک شناخته شده و بسیار پر مصرف می باشد. این ترکیب از طریق راسب نمودن پرتوپلاسم سلول و جذب آب دارای اثرات قابض می باشد.از الکل در غلظت های ۵۰ تا ۱۰۰ درصد استفاده می کنند اما بهترین غلظت آن ۷۰ درصد می باشد. الکل فرار بوده و قابلیت اشتعال زیادی دارد. این ترکیب در بازار به نام الکل سفید هم کاربرد دارد.
۹- ید
به رنگ بنفش و به اشکال خشک کریستال، گاز و محلول می باشد. در طبیعت به صورت محلول در آب دریا یافت می شود. در آب خوب حل نمی شود اما در الکل، کلروفرم،اتر و چربی ها به خوبی حل می شود. استفاده از ید خالص به عنوان یک ماده ضد عفونی کننده خطرناک و غیر عملی است. از این رو ید را معمولاً به صورت ترکیبات مختلف و یا به شکل محلول رقیق شده در حلال های گوناگون به کار می برند. یکی از ترکیبات رایج تنتور ید می باشد.
تنتور ید
تنتور ید یک محلول ضدعفونی کننده قوی و مناسبی برای زخم های عفونی می باشد. تنتور ید در کانی بالیسم طیور به دلیل ایجاد رنگ بنفش استفاده می شود. معمولا ً در گاوداری بعد دوشش گاو به سر پستان برای جلوگیری از ورود میکروارگانیسم ها از تنتور ید استفاده می شود. لازم به توضیح است که زخم های ضدعفونی شده با تنتور ید را نباید بانداژ نمود. زیرا آثار سوختگی ید بر نسوج شدیدتر شده و در صورت ترمیم زخم بافت اضافه فراهم می شود.
۱۰- فنل
این ترکیب از تقطیر قطران زغال سنگ تهیه می شود و به شکل کریستال های نازک سوزنی بی رنگ با بوی مخصوص می باشد.
قابلیت حل شدن در آب سرد کم و در آب داغ زیاد می باشد.
فومیسپور
ترکیبی فنلی است که به صورت دود خشک برای گندزدایی سالن های پرورش طیور، هچری ها، وسایل حمل و نقل، سیلو و کارخانجات خوراک دام و طیور استفاده می شود. بهترین عملکرد آن دمای بالای ۹ درجه و رطوبت نسبی ۵۰ تا ۸۰ درصد می باشد.
عوامل موثر بر ترکیبات ضدعفونی کننده
عوامل متعددی بر تاثیر یک ماده ضدعفونی کننده بر روی میکروارگانیسم ها موثر می باشند. این عوامل به ترتیب شامل:
۱- غلظت ماده ضدعفونی کننده
جهت گرفتن نتیجه لازم و کافی از اثر یک ماده ضدعفونی کننده لازم است دستورالعمل چگونگی مصرف و تهیه غلظت لازم از طرف شرکت سازنده آن پیروی نمود.
۲– درجه حرارت
ترکیبات شیمیایی ضدعفونی کننده معمولاً در درجه حرارت بین ۲۰ تا ۴۰ درجه سانتی گراد بهترین عملکرد را دارند و دمای زیر ۲۰ درجه سانتی گراد از توانایی این ترکیبات می کاهد.
۳– pH
مواد شیمیایی معمولاً در pH معینی بر میگروارگانیسم ها تاثیر می گذارند.به عنوان مثال ترکیبات چهارتایی آمونیوم در pH بین ۹ تا ۱۰ بیشترین اثر بر روی میکروارگانیسم ها را دارند.
۴– مواد آلی
در مجتمع های پرورش دام و طیور حضور عواملی مانند کود، ترشحات مختلف دام، کرک، مو، پر و باقی مانده خوراک تاثیر منفی بر توان مواد ضدعفونی کننده داشته و از قدرت آن ها می کاهد.
۵– رطوبت
بیشتر مواد ضدعفونی کننده در هوای مرطوب بهتر از مواد خشک عمل می کنند.
۶– اثر خنثی کنندگی
نباید گندزدای آنیونیک را با کاتیونیک مخلوط و یا بلافاصله یکی را بعد از دیگری مصرف نمود. زیرا این ترکیبات اثر هم را خنثی کرده و در نتیجه ضدعفونی بی اثر می شود.
۷- زمان
بنا به نوع مصرف مواد ضدعفونی کننده زمان ماندگاری آنها بر سطوح و وسایل متفاوت می باشد و باید قبل مصرف مدت زمان لازم برای عملکرد مناسب را دانست.
خصوصیات ماده ضدفونی کننده مناسب
تمامی مواد شیمیایی که برای گندزدایی استفاده می شوند ممکن است ضمن از بین بردن میگروارگانیسم ها و میکروب ها دارای اثزات جانبی دیگری باشند و زیان و اشکالاتی وارد کنند. از این رو لازم است یک ترکیب گندزدا دارای شرایط زیر باشد:
۱- تا حد امکان بر تمام میکروارگانیسم ها (باکتری، ویروس، قارچ و تک یاخته) موثر باشد. به عبارت دیگر وسیع الطیف باشد.
۲- در کمترین زمان ممکن بیشترین تاثیر لازم را داشته باشد(عملکرد سریع داشته باشد).
۳- پایدار باشد (در حالت رقیق یا غلیظ)
۴- در برابر نور، هوا، حرارت مقاوم بوده و تجزیه نشود.
۵- برای انسان یا حیوان سمی و مضر نباشد.
۶- خون و سایر ترشحات بدن ماهیت آن را تغییر ندهد.
۷- بر روی پارچه و سایر وسایل اثر سوء نداشته و آن ها را رنگی نکند.
۸- بدون بو و خاصیت تحریک کنندگی باشد.
۹- در حضور مقادیر ناچیز مواد آلی موثر باشند.
۱۰- استفاده از آن راحت بوده و حتی المقدور در آب به خوبی حل شود. زیرا آب به عنوان حلال همیشه در دسترس است.
۱۱- موجب تخریب وسایل نشود.
۱۲- از نظر اقتصادی قیمت مناسبی داشته باشد.
۱۳- به محیط زیست آسیب نرساند.
نمودار درختی عوامل ضدعفونی کننده برای مشاهده وضعیت کلی این عوامل قابل رویت می باشد.
